تلاش برای پیوند
نوشته دکتر عبدالرحمن نجل‌رحیم در روزنامه شرق شماره ۳۹۸۰
سال جدید همیشه فرصتی است که نگاهی به پشت سر و به آنچه گذشت، بیندازی و هدف های ریز و درشتی را که داشته ای و اندازه ای که به آنها رسیده ای یا نرسیده ای یا هدفی که به خطا داشته ای و به اشتباه امید بسته بودی را مرور کنی.
از شما چه پنهان، در سال جدید بیشتر از قبل دریافتم هدف بزرگی که به طور جدی در هر شرایطی با شوق و ذوق تاکنون دنبال کرده ام، پیدا کردن راهی بوده تا میان علوم طبیعی و علوم انسانی، به ویژه بین مغزپژوهی اجتماعی، فلسفه و هنر پیوند ایجاد کنم. یکی از شواهد این کوشش سخنرانی های ۲۲ سال گذشته سمینارهای ادواری دو هفته در میان مغزپژوهی اجتماعی بوده است. نگاهی به موضوعات مورد بحث در این سخنرانی ها و مقالات و یادداشت های این مدت در مجلات تخصصی و غیرتخصصی نیز شاهد دیگری بر این مدعاست.
مطمئنا این تلاش ها بدون پشتوانه مطالعاتی پژوهش های وسیع در حال انجام جهانی، میسر نمی شد. با وجود وسعت دامنه این مطالعات، بضاعت محدود و بازدارندگی موانع روزمره زندگی در این سوی دنیا، بدیهی است که این پیگیری منقطع و ناقص، کاری پر فرازونشیب باشد؛ ولی در این خلاصه می خواهم سعی کنم با به خاطرآوری نکاتی کلیدی، مسیری کلی برای آینده را ترسیم کرده باشم و آن را با دیگر علاقه مندان این حوزه به شراکت بگذارم تا شاید منجر به حرکتی گروهی نیز در این زمینه شود.
متأسفانه بسیاری از ایده های نوشته شده یا سخنرانی ها در جمع محدود گفته شده که برداشت هایم از یافته های فعالان بزرگ در این حوزه بینارشته ای بود، در سطح وسیع منتشر نشده و در حال حاضر منبعی قابل رجوع برای علاقه مندان نیست؛ ولی برای دنبال کردن این ایده،
- کتاب “جهان در مغز” سال ۱۳۷۸،
- جرعه ای از جام وجود (از مغز تا آگاهی، فلسفه و هنر) در سال ۱۳۸۸،
که گفت وگویی مجازی با “راما چاندران” مغزپژوه معروف است، برای اهل کتاب می تواند قابل رجوع باشد.
ترجمه کتاب طبیعت و قاعده (گفت وگوی “پل ریکور” با “ژان پیر شانژو”) به اتفاق “بابک احمدی” که در همان سال منتشر شده و ترجمه کتاب آینه ها در مغز با همکاری “زهرا مرادی”، در سال ۱۳۸۹، همه مقدماتی بود در راستای تلاش برای پیوندی جدی تر مابین سه رشته مغزپژوهی، فلسفه و هنر که ذکر شد. بحثی که بین “پل ریکور” و “ژان پیر شانژو” در کتاب طبیعت و قاعده درگرفته بود و ادعای نوعی گسست و شکاف از منظر پدیدارشناسی در عرصه فلسفه و هنر از یک طرف و مغزپژوهی از طرف دیگر، از جانب “پل ریکور” را دامن می زد، شاید بتوان آغاز گشایش های اساسی نوینی در مطالعات جدید از دو سوی مغزپژوهی و فلسفه دانست.
دو سال قبل از چاپ این کتاب، مفصل راجع به این معضل که از طرف “ریکور” یک شکاف و گسست پرنشدنی به نظر می رسید، در جلسه سمینارهای مغزپژوهی در سال ۱۳۸۵ توضیح داده ام که امیدوارم به زودی بتوانم آن را بازنشر دهم. “ریکور” به عنوان یک پدیدارشناس اهل هرمنوتیک عقیده داشت که زیست شناسی و مغزپژوهی نمی تواند ارزش و معنا ایجاد کند و اخلاق و عرف و هنجارهای اجتماعی را نمایندگی کند؛ بنابراین این شکاف و خلأ باید با گفتمان های دیگر که می توانند اخلاق را در جامعه بشری نمایندگی کنند، پر شود.
برعکس، “شانژو” بر این امر پا می فشارد که مغزپژوهی بر اساس زیست شناسی جدید شواهد کافی دارد تا نشان دهد که گسست و شکافی در میان نیست؛ بلکه با دستیابی به ماهیت زیستی و فعالیت مغز در طول تجربه زندگی است که می توان ارزش ها و اخلاق زیستی و باید و نبایدهای زندگی را نیز تا اندازه زیادی از آنها استنتاج کرد. او عقیده دارد که دانشمندان علوم اعصاب نیز باید در تصمیم گیری های اخلاقی در سطح اجتماعی شرکت فعال داشته باشند؛ زیرا با وجود سطح دانش امروز، نباید خلأ و شکافی بنیادین بین علوم طبیعی و اجتماعی متصور بود.
آنچه به “ریکور” میدان می دهد تا علوم زیستی و مغزپژوهی را از میدان ارزش ها و موازین اخلاقی بیرون بیندازد، منظر سوم شخص و ابژکتیو در نگاه علمی به موضوعات و عدم دخالت رویکرد علمی در تجربه های زیسته کیفی از منظر اول شخص و دوم شخص و روابط بیناسوژه ای در تجربیات انسانی است که در هنر و فلسفه، ارزش ها و موازین را تعیین می کنند.
شواهدی علمی که در این موارد از طرف “شانژو” ارائه می شود، برای “ریکور” قانع کننده نیستند؛ اما پس از این بحث های زمینه ساز، امروزه پس از گذشت بیش از ۲۰ سال از این مصاحبه، ما شاهد تحول اساسی در جلب نظر فلاسفه پدیدارشناس به سوی مغزپژوهی برای بنیاد نهادن روش های بینارشته ای مشترک جهت پژوهش پدیده های بیناسوژه ای در بررسی نحوه تکوین ذهن بدن مند و آگاهی در انسان هستیم.
از میان فلاسفه پدیدارشناسی که با تعدیل سنت پدیدارشناسان گذشته “هوسرل“، “مرلوپونتی” و… با مغزپژوهان به فعالیت مشترک پرداخته اند، می توان از “شون گالاگر” و “دن زهاوی” نام برد.
از طرف دیگر می دانیم که مغزپژوهانی مانند “فرانچسکو والرا”، رشته ای پیوندی به نام نورفنومنولژی (پدیدارشناسی مغزپژوهانه) را پایه گذاری کرده اند. امروزه صدها پژوهشگر در زمینه فعالیت های بیناسوژه ای مغز فعال هستند. بر اساس این، در آینده، برای پیشبرد تلاش پیوند بینارشته ای در پدیدارشناسی، هنر و مغزپژوهی، لازم است به این جنبش جهانی در عرصه پیوند بینا علمی -فلسفی -هنری بپیوندیم و این خط فکری را از نظر اقدامی مطالعاتی و پژوهشی در ایران دنبال کنیم.
بدیهی است که همراهی نیروی جوان علاقه مند در این حوزه و شرکت فعال در برنامه ریزی، برای پیشبرد این هدف جمعی و مشترک، نقش حیاتی دارد.
روزنامه شرق | شماره ۳۹۸۰
یکشنبه ۲۹ فروردین ۱۴۰۰
