چرا خودکشی؟

نوشته دکتر عبدالرحمن نجل‌رحیم در روزنامه شرق شماره ۳۹۸۱

صادق هدایت، نویسنده معروف ایرانی، حداقل دو بار در فاصله زمانی طولانی، خودکشی کرد؛ یک بار که نتوانست خود را در رودخانه ای در پاریس غرق کند و به طور تصادفی توسط قایقرانی نجات پیدا کرد. بار دیگر که موفق شد با استنشاق گاز آشپزخانه آپارتمان کوچکی در پاریس به زندگی خود پایان دهد. اما چرا؟

صادق هدایت در “زنده به گور” می نویسد: «…کسی تصمیم به خودکشی نمی گیرد، خودکشی با بعضی ها هست. در خمیره و سرشت آنهاست. نمی توانند از دستش بگریزند. این سرنوشت است که فرمانروایی دارد، ولی در همین حال این من هستم که سرنوشت خودم را درست کرده ام. حالا دیگر نمی توانم از دستش بگریزم. نمی توانم از خودم فرار کنم» (کتاب “زنده به گور” پاریس ۱۱ اسفند ۱۳۰۸ ، ص ۱۱).

در اینجا هدایت از دیالکتیک جبر و اختیار می گوید. به طور غیرمستقیم از رابطه ژنتیک و اپی ژنتیک می گوید که قریب به یقین هنوز اطلاعی علمی از آن ندارد. هدایت به چرخه علیتی دایره وار اشاره می کند که جبر و اختیار را در همسایگی هم قرار می دهد تا خودکشی را در شرایطی که مهیا آمده است، هم عملی از روی اجبار و هم تصمیمی ارادی بداند. این ادعای صادقانه و صریح هنرمندانه هدایت از روی ذهنیت شهودی اول شخص، امروزه از منظر سوم شخص در مغزپژوهی نیز قابل دفاع است.

البته منظور از سرنوشت در اینجا، تنها سرنوشت ژنتیکی نیست که در پیشانی ما نوشته شده باشد، زیرا امروز می دانیم که سیناپس های مغز ما محل تلاقی تاریخ طبیعی تکاملی فشرده شده در ژنوم با شرایط زیست، شامل محیط طبیعی، اجتماعی و فرهنگی است. در تعیین سرنوشت ما از بدو آغازین لحظات زندگی، شرایط زیست، برنامه ریزی های بیولوژیکی را هدایت می کند و با دخالت اپی ژنتیکی شرایط محیط زیست، سرنوشت ما رقم می خورد.

مغزی که در طول این تجربیات ساخته می شود و قوام می گیرد، صاحب اعمال قصدمند و بااراده می شود و ردپای خود را در فعالیت خلاقانه انسانی به جا می گذارد. در شرایطی حتی مرگ آگاهی نیز می تواند جزئی از خمیره و سرشت فردی شود. به این معنا میل و عمل خودکشی نیز که نفی زندگی غیردلخواه حتی به قیمت آغوش گشودن به سوی مرگ است، می تواند تعبیر به مقاومت تا پای جان برای به دست آوردن زندگی شایسته انسانی نیز باشد.

چند پژوهش جدید در مغزپژوهی هستند که نشان می دهند مغز کسانی که خودکشی می کنند، چه آنهایی که دچار بیماری های اعصاب چون افسردگی هستند و چه به یأس فلسفی رسیده اند و چه هیچ زمینه دیگری برای توجیه خودکشی ندارند، در مقایسه با مغز دیگر افراد متفاوت کار می کند. این تفاوت را در بخش جلویی میانی مغز پیدا کرده اند که در فعالیت هیجانی عاطفی و اجتماعی شرکت دارد. در واقع افرادی که دست به خودکشی می زنند، دیگر از نظر ذهنی، قادر به تحمل دردها و رنج هایی نیستند که به هر علت موجب طردشدگی و به انزواکشاندنشان شده است. جالب این است که این مناطق مغزی همان قدر به دردهای جسمانی حساس هستند که به دردهای اجتماعی.

صادق هدایت می دانست که علت تمامی درگیری های او با شرایط زیست غیرانسانی از کجا می آید و در “زنده به گور” از قول شخصیت داستان می نویسد: «خوب بود کاسه سرم را باز کنم و همه این توده نرم خاکستری پیچ پیچ کله خودم را درآورده و بیندازم دور، بیندازم جلوی سگ». حال ببینیم چه تفاوت های کارکردی مغزی است که می تواند نویسنده فعال، ریزبین و موشکاف و توانای ما را از بچگی آزار داده باشد.

از اطلاعات اندکی که از دوران کودکی صادق هدایت داریم می دانیم که دستگاه احساسات همدلانه مغز او، یعنی آن هیجانات و عواطفی را که انسان برای اجتماعی شدن و شریک شدن در احساسات دیگران لازم دارد، بسیار فعال و شاید بی مهار شروع به کار کرده است. حداقل این را می توان گفت که در مقایسه با دیگر اعضای خانواده، صادق، طبعی حساس و ظریف داشته و رنج های دیگران در مغز او انعکاس ذهنی شدیدی ایجاد می کرده که در هنرمندان بیشتر دیده می شود.

در”زنده به گور” می خوانیم: «همه گمان می کنند بچه خوشبخت است. نه خوب یادم هست. آن وقت بیشتر حساس بودم. آن وقت هم مقلد و آب زیرکاه بودم. شاید ظاهرا می خندیدم یا بازی می کردم. ولی در باطن کمترین زخم زبان یا کوچک ترین پیش آمد ناگوار و بیهوده ساعت های دراز فکر مرا به خود مشغول می داشت و خودم خودم را می خوردم. اصلا مرده شور این طبیعت مرا ببرد. حق به جانب آنهایی است که می گویند بهشت و دوزخ در خود اشخاص است. بعضی ها خوش به دنیا می آیند و بعضی ها ناخوش» (ص ۱۲).

این احساسات همدلانه، همدردانه و شفیقانه که در شخصیت داستان “زنده به گور” در کودکی تصویر می شود، در صادق هدایت نه تنها شامل افراد همنوع، بلکه تمامی جانداران روی زمین می شد. او در مقابل قساوت دیگران در آزار و کشتن حیوانات بی طاقت بود. امتناع از خوردن گوشت حیوانات و گیاهخواری از جلوه های این احساس بی مهار همدلانه، همدردانه و شفقت آمیز او نسبت به حیوانات بود. این احساسات سرکش، یکی از دلایل منزوی، تنها و بی یار و یاور بودن او در میان جمعی است که توجهی به رنج و آزاردیدن حیوانات ندارند.

شواهدی اندک دال بر این است که او از کودکی اغلب انزواجو و گوشه گیر بوده و دیگران از احوالات درونی او بی خبر می مانده اند؛ اما او با شاخک های تیز عاطفی اش همه چیز پیرامون خود را با دقت رصد می کرده است. صادق هدایت از ابتدا به دنبال بیرون رفت از درد و رنجی است که او را به انزوا و به نحوی طردشدن می کشاند. او پی می برد که دنیای عاطفی او با دنیای دیگران تفاوت فاحشی دارد. جالب است که رویکرد او به مرگ از ابتدا نه از روی ترس و هراس، بلکه از طریق مرگ آشنایی و مرگ آگاهی است؛ اما او خوب می داند که تا چه حد مرگ برای دیگران می تواند ترسناک و هراس آور باشد.

شاید به همین علت است که اولین روزنامه ای که در مدرسه راه می اندازد به نام ندای اموات است که طرح عزرائیل با داس مرگ بر دست را بر رویش دارد. ابتدا صادق هدایت کنجکاوانه کتاب هایی را سفارش می دهد و می خواند که تا شاید به او قدرت مافوق طبیعی برای تغییردادن چرخ روزگاری دهد که به نفع خواسته های او نمی چرخد و با جهان عاطفی او خوانایی ندارد، ولی وقتی متوجه می شود این کار ناشدنی است و در پشت آن حقه بازی و دغل کاری است، آنها را رها می کند و به طرف ادبیات می رود و بیشتر می خواند و می خواند. او را به اروپا می فرستند که مهندس، معمار یا دندان پزشک شود، ولی او از کلاس و درس گریزان است، در عوض بی وقفه ادبیات و فلسفه می خواند و به هنر عشق می ورزد و می نویسد.

خاطرات یک الاغ، رساله ای درباره مرگ و فواید گیاهخواری، به روشنی علایق دنیای پرعطوفت او را در تضاد با دنیای واقعی و مشغولیات ذهنی آدم های دیگر، نشان می دهد. او در”رساله مرگ“، هراسی از مرگ ندارد، بلکه آن را ستایش می کند: «تنها در گورستان است که خون خواران و دژخیمان از بیدادگری خود دست می کشند. بی گناه شکنجه نمی شود. نه ستمگر است نه ستمدیده…».

صادق هدایت در کتاب “فواید گیاهخواری”، تلاش حیرت انگیزی دارد تا با شواهد تکاملی- علمی و با پشتوانه گیاهخواربودن بسیاری از مشاهیر، نشان دهد که گوشت خواری عملی وحشیانه است و راه را برای خشونت، جدال افروزی، باز و بی رحمی و عدم عطوفت نسبت به یکدیگر و خوی وحشی گری را تشدید می کند. ولی آثار هدایت خواننده محدودی در ایران و اروپا دارد و آنها که می خوانند نیز نسبت به محتوا و پیام نوشته های او بی تفاوت هستند.

هدایت کمتر همدل و همدردی پیدا می کند که در شفقت او نسبت به حیوانات و حساسیت های هشداردهنده نسبت به خشونت ورزی، شریک باشند.

کتاب هایش آن چنان که باید و شاید باعث خروج او از انزوا و درد و رنجی که می کشد، نمی شوند. آنچه به نظر می رسد تا اندازه ای او را از تنهایی و انزوا خارج می کند، خواندن کتاب هایی از نویسندگانی است که با آنها احساس نزدیکی می کند، زیرا دنیای پیرامون، اغلب همچنان به روال عادی، پرخشونت علیه دنیای پرعطوفت او -چه در ایران و چه در اروپا- در جریان است. گویی او که به میل خانواده اش و برای حفظ آبروی آنها درس دکتری، مهندسی، معماری نخوانده و از طرف دیگر در دنیای احساسی، با درد و رنج خود تنها مانده، پناهگاه امن تری جز مرگ پیدا نمی کند.

مرگ برای صادق هدایت پایان رنج و درد است. گذر از حرمان، تعب و عذاب روزگار است؛ بهشتی است به سوی رهایی از رنج. مرگ آگاهی او در نوشته هایش نیز هشداری به خواننده آثارش است که از خواب بی خبری بیدار شوند و به وجدان عاطفی کرخت شده خود نهیبی بزنند و ارزش های نویی در زندگی خود جست وجو کنند و آگاه باشند که در هر لحظه زندگی، مرگ به کمین نشسته است. از ظلم، ستم، چاپلوسی، دروغ گویی، آزار و خشونت دست بردارند.

مرگ آگاهی که به فعالیت تشدیدیافته دستگاه احساسات همدلانه مغزش وابستگی دارد، در همه نوشته های هدایت به نحوی حضور دارد که به نوعی مقاومت در مقابل تن دادن بدون قید و شرط به شرایط تحمیلی را نمایندگی می کند. به طور عادی، مرگ و مغز هر دو از صفحه آگاهی ذهن و رفتار ما غایب هستند. اما به حضور طلبیدن آنها در صفحه آگاهی، باعث می شود جایگاه خود را بشناسیم تا فرصت خلق بدایع و کشف معانی انسانی تر را در چند صباح زندگی داشته باشیم.

از طرف دیگر این هر دو نوع آگاهی یعنی مرگ آگاهی و مغزآگاهی موجب مقاومت و نفی تحمیل واقعیت هایی می شوند که با طبع انسانی ما سازگاری ندارند. جالب است که جدیدا فیلسوفی فرانسوی به نام “کاترین مالابو“، پس از گذر از هگل، هایدگر و استادش دریدا، فراتر از دلوز و ژیژک، به نیروی مقاومت نهفته در مغزآگاهی می رسد.

صادق هدایت که با بینشی شهودی، به نیروی مقاومت نهفته در مرگ آگاهی پی می برد، اثبات می کند که از مرگ نمی هراسد، حتی به استقبال آن می رود. او در غروبی دلگیر در پاریس بعد از جداشدن از برادر، از ارتفاعی که توجهی جلب نکند، خود را به داخل رودخانه ای می اندازد تا غرق شود، ولی گویا زوزه غیرمعمول سگی، قایقرانی را متوجه غرق شدنش می کند و هدایت را از مرگ نجات می دهد.

صادق هدایت در کتاب “زنده به گور” از زبان شخصیت داستانش ساده و شفاف به ابعاد قدرت مقاومت این مرگ آگاهی، از درد و رنج انزوا و طردی می نویسد که دستگاه عاطفی مغزش را به شدت پریشان و آزرده کرده است. در “زنده به گور” از قول شخصیت داستان می خوانیم: «به کسی که دستش از همه جا کوتاه بشود می گویند: برو سرت را بگذار بمیر. اما وقتی که مرگ هم آدم را نمی خواهد… وقتی که مرگ هم پشتش را به آدم می کند، مرگی که نمی آید و نمی خواهد بیاید… همه از مرگ می ترسند، من از زندگی سمج خودم… چقدر هولناک است وقتی که مرگ آدم را نمی خواهد و پس می زند!”.

گویا صادق هدایت نیز برای زندگی در چنین دنیایی ساخته نشده است. در چنین شرایطی مرگ تنها التیام و رهایی بخش از این همه درد و رنج می شود. بعد از اولین شکست خودکشی، صادق هدایت همچنان حاضر نیست کوتاه بیاید و به زندگی، چون دیگران ادامه بدهد. او به جست وجوی دنیایی متفاوت است که در آن ظلم، ستم و رفتار وحشیانه، کمتر حاکم باشد. تسلیم نشدن، مقاومت تا حد پذیرش مرگ، به خاطر خلق زندگی باارزش تر. موقعیت او چون شخصیت داستان “زنده به گور” است که چنین توصیف می کند: «شنیدم وقتی که دور کژدم آتش بگذارند، خودش را نیش می زند. آیا دور من یک حلقه آتشین است…» (ص ۳۵).

صادق هدایت در ایران گرچه به زندگی کارمندی تن در می دهد، ولی همه اوقاتش را صرف خواندن و نوشتن می کند. به دنبال هر امکانی، از گردآوری فولکلور و زبان کوچه و بازار گرفته، تا تاریخ و زبان پهلوی، بررسی خلق وخوی نیاکانی، سفر به هند و ریشه یابی های فرهنگی، نزدیکی به سیاست و تحولات اجتماعی، زبان طنز و کنایه، همه و همه، نوشتن و نوشتن، و نشست و برخاست کردن با روشنفکران زمان، می رود تا مفری پیدا کند برای اشاعه نظریات خود و فهماندن دنیای پرعطوفت و مهر خالی از خشونت، خالی از رجاله ها و لکاته ها، تعصب و خرافات.

اما مگر می تواند کتاب ها و مقالاتش را به راحتی چاپ کند؟ اگر هم بتواند چند نسخه چاپ می شود؟ اگر خوانده شود، چند نفر درد او را می فهمند و با او همدلی و همدردی می کنند و با احساس شفیقانه او همراه می شوند؟ صادق هدایت بعد از سال ها مجددا احساس می کند که با وجود تلاش هایش، حتی توسط نزدیک ترین دوستانش نیز فهمیده نمی شود و آنها با صداقت و صراحت طبع او ناسازگارند.

او هنوز با اندک کسانی می تواند از راه دور نامه نگاری کند که یکی از آنها شهید نورایی است. هشتادودو نامه ای که از او در این دوران منتشر شده است، نشان از حال و هوای او دارد:

«به همه چیز و همه کس مظنونم. حتی از سایه خودم رم می کنم. چه سرزمین لعنتی پست و گندیده ای و چه موجودات پست جهنمی بدجنسی دارد…! دیگر نه تنها هیچ گونه حس همدردی برای این موجودات ندارم، بلکه حس می کنم که با آنها کوچک ترین سنخیت و جنسیت هم نمی توانم داشته باشم (نامه ۳۴ مهر ۲۶).
روزها را یکی بعد از دیگری قتل عام می کنیم در انتظار ترکیدن و امید روز بهتری نیست… (نامه ۴۵ شهریور ۲۷).
روزها یکی بعد از دیگری در انتظار ترکیدن می گذرانیم. مدتی است که حتی از خواندن هم به طرز وحشتناکی عقم می نشیند. اغلب دراز می کشم به نقش و نگاری که دوغاب گچ روی دیوار انداخته نگاه می کنم، پیش خودم صحنه های خیالی با آن می سازم. شاید توی زندان آدم آزادتر باشد، چون اسم بدنامی آدمیزاد آزاد را ندارد… شاید مقدمات جنون دارد شروع می شود (نامه ۶۷ تیر ۲۸).
یک خلأیی است که مال دیگران، بی خود تویش افتاده ایم و دست وپا می زنیم و می خواهیم ادای دیگران را دربیاوریم همین (نامه ۷۵ تیر ۲۹).
من هیچ حوصله اش را ندارم، حتی از نوشتن و تکرارش عقم می نشیند…>> (نامه ۷۷ مرداد ۲۹).
باری هرچه فکر می کنم چیزی نوشتنی ندارم. مشغول قتل عام روزها هستم. فقط چیزی که قابل توجه است نسیان هم بر عوارض دیگر افزوده شده و این خودش نعمتی است! یک جور دفاع از خود بدن است (نامه ۷۸ مهر ۲۹).
سرتاسر زندگی، یک حیوان تحت تعقیب بوده ام، حالا دیگر جانور محاصره شده و حسابی از پا درآمده، فقط مقداری رفلکس به طرز احمقانه کار خودشان را انجام می دهند. گناهمان هم این بوده که زیادی به زندگی ادامه داده ایم و جای دیگران را تنگ کرده ایم همین (نامه ۷۸ مهر ۲۹).
بالاخره تصدیق کمیسیون پزشکی را گرفتم -تشخیص داده بودند که پسیکوز (روان پریشی) دارم و اجازه دو ماه مرخصی داده اند که بروم فرانسه و مشغول معالجه شوم (نامه ۸۱ آبان ۲۹)».

محتوای این نامه های صادق هدایت به شهیدنورایی نشان می دهد که به تدریج دستگاه هیجانی عاطفی مغز او به شدت آزرده و خسته، در حال افسردگی و فرسودگی است و توان انجام هر کار خلاقی را از او گرفته است. او به این ترتیب راهی پاریس می شود. نه تنها کتاب هایش را می فروشد، بلکه میزتحریرش را هم می فروشد که دیگر به ایران برنگردد. زیاد کسی تعجب نمی کند که او به عنوان بیمار روانی به پاریس برگردد، و یا در آنجا برای ادامه درمان ناراحتی روانی تجدید ویزا کند. شهیدنورایی در بستر بیماری افتاده، چون “مسخ” کافکا چهره عوض کرده است.

بازدید روزانه از او برای صادق هدایت عادت کسالت باری می شود و انتقاد هدایت از شهیدنورایی که چرا به این زندگی جهنمی پر از شکایات جسمانی و دعوا مرافعه خانوادگی با همسرش همچنان ادامه می دهد او را بیشتر کلافه می کند. «این شهیدنورایی پدرم را درآورده… مثل هند جگرخوار… مگر مردن آن قدر سخت است که این موجود در حال تجزیه این جور خودش را به زندگی می چسباند؟ انگار نه انگار که موجودات دیگر با هزار بدبختی، ناخوشی، و بی پولی و هزار پیسی هم هستند که روی زمین می لولند. او یک فکر بیشتر ندارد: خودش خودش و خودش… هی از شاشش بگو، هی از دل و روده و کلیه خودش بگو… چه ننه من غریبی درمی آورد. نصیب نشود».

نقل قول ها گویای شرایط یأس آلود اوست که دیگر نمی تواند بنویسد و خلق و تولید کند. چون مغز او مدت هاست که بازخورد، مشوق و پاداشی از دیگری ندارد. حتی همان چند نفری که باید بخوانند و شاید نفهمند و یا جدی نگیرند هم پیدایشان نیست. او با همه تلاشی که بعد از خودکشی اولش برای ایجاد همدلی، همدردی و شفقت با دنیای بیرون، انجام می دهد، نتیجه ای نمی گیرد: «آخر چرا؟ می خواهم هفتاد سال سیاه ننویسم. مرده شور ببرند! عقم می نشیند که دست به قلم ببرم. به زبان این رجاله ها بنویسم. یک مشت بی شرف. یک خط هم نباید بماند… تمامی ندارد. تازه داشتم بلد می شدم. اول کارم بود. اما این اراذل لیاقت ندارند که کسی برایشان کاری بکند. یک مشت دزد قالتاق. اصلا سرشان توی این حرف ها نیست. نمی خواهند. اگر هم بخواهند، نمی فهمند. پس برای کی بنویسم؟»

داستانی را که در سر دارد ولی ننوشته، و به طریقی شرح حال خودش است، در نقل قولی از او آمده: «به سرم زده معلوماتی صادر کنم. یک جور قضیه. اسمش را گذاشتم عنکبوت نفرین شده: عنکبوتی که ننه اش عاقش کرده. عاق والدین که می دانی چیست؟ این یکی را ننه اش نفرین کرده و دیگر نمی تواند تار بتند.

بنابراین نمی تواند اغذیه خودش را دربیاورد. اجبارا کنج نشین شده و غصه می خورد. ولیکن گشنگی بهش زور می آورد، می رود سراغ مور و ملخ و مگسی که به تارعنکبوت های دیگر افتاده اند. اما هر وقت سر می رسد می بیند که فقط جلدشان مانده و عنکبوت های چاق و سالم هرچه خوردنی بوده تمام کرده اند. از زور تنهایی می رود به سراغ سوسک و خرچسونه ها. آنها هم بهش بی محلی می کنند».

در این شرایط هدایت خودکشی دیگری تدارک می بیند. از جزئیات کار معلوم است که از مدت ها برای به ثمرنشستن قطعی آن برنامه ریزی کرده است.

او خودکشی با گاز را انتخاب کرده است و شاید در پژوهش هایش به این نتیجه رسیده که راه کم دردسر و کم عذابی باید باشد. ولی آپارتمانی که اجاره کرده گاز ندارد. برای اینکه سریدار را قانع کند که به او گاز بدهد، روزی چند قابلمه غذا می خرد و این طور وانمود می کند که هوس آشپزی دارد و سرایدار را قانع می کند که شیر گاز آپارتمان او را برای آشپزی اش باز کند.

هدایت تمامی درزهای پنجره و در آشپزخانه مشرف به بیرون را با دقت تمام با پنبه و چسب پر می کند که گاز نتواند به بیرون نشت کند. بعد پیراهن تمیز و شلوار نونوار خود را به تن می کند، اصلاح می کند، موهایش را شانه می زند و شیر گاز آشپزخانه را باز می کند و روی کف آشپزخانه دراز می کشد. او این بار موفق می شود که با ظاهری آراسته به میهمانی مرگ برود و در دامن معشوق خود، مرگ بخسبد.

نباید فراموش کرد که خودکشی را در بافت، قالب و شرایط خاص تاریخی اجتماعی زمان وقوع خودش می بایست بررسی کرد.

کسی چون هدایت که پیام کافکا و خیام را می نویسد، با خودکشی خود با صداقت و صراحت تمام می خواهد به ما بگوید که شرایط نابهنجار زندگی که دیگران به آن چسبیده اند و از روی عافیت طلبی، ترس و هراس، اقدامی در نفی آن نمی کنند، از جنس آن زندگی نیست که او طلب می کند. هدایت از مرگ نمی هراسد و به استقبال آن می رود، زیرا ارزش های زندگی در حضور دائمی مرگ را می شناسد و آن ارزش های نازل جاری در زندگی به قول خود رجاله ها و لکاته ها را که دیگران برای او ساخته اند، نمی پسندد و آن را با تمام وجود نفی می کند.

او با خودکشی خود نشان می دهد که برای زندگی انسان بر روی زمین ارزشی بیش از آنچه در زندگی کوتاه خود تجربه کرده، قائل است. بنابراین خودکشی صادق هدایت برای نشان دادن پوچی یا کم ارزشی زندگی نبود، بلکه می تواند برای تأکید بر والایی ارزش های گمشده آن باشد.

خودکشی او می تواند نفی زندگی ناهنجار و مقاومت تا پای جان در جست وجوی زندگی شایسته برای انسان آینده باشد. او نشان می دهد انسانی عمیقا اجتماعی است. زیرا که او در این اقدام و بی هراسی از مرگ، عافیتی برای خود نمی جوید، ولی گوشه چشمی به آیندگان دارد. نیروی مقاومتی که قرار است از دل ادبیات او به نسل های دیگر برسد و علیه همه ارزش های غیرانسانی به مقابله برخیزد.

در دنیای او خشونت و قساوت، زورگویی و ظلم و ستم جایی ندارد. او حتی در شیوه خودکشی و پذیرایی از مرگ، تلاش دارد که کمترین خشونت را نسبت به جسم و جان خود وارد کند. از این رو است که او در هر دو مورد خودکشی، خفگی در آب یا با گاز را انتخاب می کند، که کمتر شاهد خشونت وارده بر تن و جان خود باشد، آن چنان که شاهد بریدن سر مرغ و خروس و گوسفند در کودکی خود بوده که باعث انزجارش از خوردن گوشت حیوانات دیگر شده است. او تا لحظه مرگ نیز دست از طنز تلخ خود نمی کشد که می نویسد: «ما رفتیم. دلتان را شکستیم. دیدار به قیامت!».