مشارکت در تجربه‌ای مهیب

نوشته دکتر عبدالرحمن نجل‌رحیم در روزنامه شرق شماره ۳۹۸۶

شاید در این سال ها بیش از همه درباره فرایند تجربه زوال عقل یا دمانس و نوع شایع آن آلزایمر در افراد معروف نوشته باشم. آخرین باری که درباره فیلمی مرتبط با بیماری آلزایمر نوشتم، هنوز الیس (۲۰۱۴) به کارگردانی “ریچارد کلتزر” و “واش وستمورلند” بود (هراس از دشمنی ناپنهان در درون، روزنامه “شرق ۲۹ تیر ۱۳۹۴).

در آن یادداشت توضیح دادم که آن فیلم که از روی رمانی اقتباس شده که نویسنده آن یک زن عصب پژوه به نام “لیزا جنوا” است و داستان درباره زنی است استاد زبان شناسی دانشگاه که دست بر قضا در سنین متوسط دچار نوعی از آلزایمر ارثی می شود که درصد ناچیز یک رقمی از جمعیت مبتلا به این بیماری را در بر می گیرد.طرح تراژیک قصه سعی در مقصر شناختن تک عامل نقص ژنتیکی در ایجاد آلزایمر زودرس و پیشرفت سریع اختلال شناختی غیرمنتظره در زنی موفق و تحصیل کرده دارد.

همه مسائل فیلم به دور محور وحشتی است که از دشمنی نامرئی در اعماق وجود، یعنی ژنی ناقص حاصل می شود که ممکن است آینده افراد دیگر خانواده را هم تهدید کند؛ بنابراین همه اقدامات و مسائل اخلاقی مطروحه در فیلم نیز در محور این موضوع پیش می رود. در واقع بن مایه قصه و پیشرفت روایی آن به نوعی وفاداری و باور به حکایتی است که چیدمان آن بر اساس اطلاعات علمی پزشکی کنونی درباره آلزایمر ارثی قرار دارد.

از طرف دیگر یکی از دو کارگردان فیلم “ریچارد گلتزر” که اصرار در ساختن این فیلم با وجود وخامت اوضاع سلامتی خود داشته، مبتلا به بیماری نورولوژیک پیش رونده دیگری یعنی “ای ال اس” یا بیماری نورون های محرکه مغز و نخاع بود که پس از پایان ساخت فیلم با چنان وضعی روبه رو شد که در مراسم اسکار شرکت نکرد و چندی بعد از آن نیز فوت کرد.

برای یادآوری بد نیست بدانید که ای ال اس همان بیماری “استیون هاوکینگ” است که “ادی ردمان” در نقش او بازی درخشانی در فیلم “نظریه ای برای همه چیز” محصول ۲۰۱۴ ارائه داده است. علاوه بر دو نکته فوق درباره فیلم “درباره الیس”، باید بدانیم که مشاور علمی فیلم نیز “ماریا کاریلو” یکی از رؤسای انجمن آلزایمر آمریکا بود.

با در نظر گرفتن نکات فوق، در چنین شرایطی در فضای فیلم سازی هالیوودی، پر واضح است که بیشتر از هر چیز ترس و وحشتی که بیماری می آفریند، قصه فیلم را پیش ببرد و چهره واقعی بیماری پشت اضطرابی زاییده این ترس پنهان شود. به عنوان کسی که با بیماران آلزایمری زیادی روبه رو بوده ام، باید بگویم که حداقل بخشی از واکنش های “الیس” و اختلال شدید حافظه و گمی در مکان و زمان او را در فیلم می توان به حساب علائم بیماری نگذاشت؛ بلکه آن را بیشتر نتیجه ترس و اضطراب ناشی از بیماری دانست.

این ترس، وحشت و استیصال ناشی از اطلاعات ناقص درباره نقش یک نقص ژنتیکی در بیماری آلزایمر را شاید پزشکان مغز و اعصاب، بیشتر از کسان دیگر در چهره و رفتار مراجعان به ویژه تحصیل کرده ترها ببینند که برای تعیین تکلیف، اضطراب زده به پزشک مراجعه می کنند. این همان اضطراب و هراس افراطی در مقابل خطر آلزایمر است که در سینما، تلویزیون و وسایل ارتباط جمعی دیگر دامن زده می شود.

فیلم “هنوز الیس” نیز در کنار این کارزار طب زدگی و نوعی علم باوری افراطی، جز هراسی ناسودمند، کمک چندانی به آگاهی و مقابله با بیماری نمی کند.

تنها سود از این وحشت، شاید موجب کمک سرمایه داران ثروتمند به انجمن آلزایمر آمریکا یا روانه شدن خیل افراد پریشان به مطب پزشکان مغز و اعصاب برای چاره جویی شود؛ اما برخلاف انتظار، فیلم پدر (۲۰۲۰) اولین فیلم ساخته “فلورین زلر” فرانسوی، ما را به مشارکت در تجربه زوال عقل (آلزایمر) “آنتونی”، مردی ۸۰ ساله (با بازی درخشان “آنتونی هاپکینز“) می برد.

این فیلم بر اساس فیلم نامه ای نوشته “فلورین زلر” و “کریستوفر همپتون” ساخته شده که اقتباسی از نمایش نامه ای به نوشته “زلر” به همین نام در سال ۲۰۱۲ است. “زلر” در مصاحبه ای می گوید این فیلم را به شکل فعلی آن تنها به شرط قبول بازیگری “آنتونی هاپکینز” ساخته است. او می گوید به این دلیل از موسیقی زیبای “ژرژ بیزه” و تک خوانی های اپرای صیادان صدف اثر “ژرژ بیزه” در طول فیلم استفاده کرده، چون “هاپکینز” از جوانی دوست داشته در فیلمی بازی کند که از این اپرا استفاده شده باشد.

فیلم مستقیما ما را به زیست جهان “آنتونی” مردی دچار بیماری آلزایمر با همه محدودیت های شناختی اش دعوت می کند. این آنتونی نیست که در کندوکاو جستن مفهومی برای اتفاقات عجیب، استفهام آمیز، گیج کننده در تسلسل زمانی و مکانی از هم گسیخته، در رابطه با نزدیکان خود است؛ بلکه مخاطب فیلم نیز فعالانه در این سرگردانی و حیرانی قدم به قدم با شخصیت اصلی فیلم همراه می شود.

کارگردان فیلم، “فلورین زلر” که خودش در ۱۵ سالگی شاهد دست وپنجه نرم کردن مادربزرگش با بیماری آلزایمر بوده، مادربزرگی که او را بزرگ کرده بود، به خوبی توانسته است از عهده این کار برآید. ما در این فیلم با تعبیر و تفسیرها درباره بیماری آلزایمر روبه رو نیستیم و از روی شواهد علمی به آلزایمر نگاه نمی کنیم؛ بلکه از طریق ارتباط بیناسوژه ای با “آنتونی” مبتلا، در درون بیماری آلزایمر زندگی می کنیم و آن را از طریق فیلم به طور مستقیم و شفاف دریافت و ادراک می کنیم.

ما با آنتونی ساعت خود را گم می کنیم و پرستار را به دزدی متهم می کنیم. دخترمان را با پرستار عوضی می گیریم. خیال می کنیم در آپارتمان خودمان زندگی می کنیم؛ ولی در آپارتمان دخترمان هستیم. شب و روز را با هم اشتباه می گیریم. صبحانه و شام را قاطی می کنیم. ساعت خوردن قرص ها را نمی دانیم. دائم به دنبال ساعت گم شده روی مچ دست خود هستیم. شریک های زندگی دخترمان را با هم عوضی می گیریم یا در توهم خود آنها را حاضر یا غایب می بینیم که جملات توهین آمیز یا اعمال خشونت آمیز از خودشان نشان می دهند. مطب دکتر و خانه سالمندان را از هم تشخیص نمی دهیم و عاقبت نه تنها دیگران را به جا نمی آوریم و نمی شناسیم؛ بلکه دیگر خودمان را هم نمی شناسیم و مأیوسانه مادرمان را طلب می کنیم؛ چون مانند درختی بی برگ شده ایم.

بعد از تجربه فیلم پدر می توانیم امیدوار باشیم که یک مبتلا به آلزایمر را آن طور که هست، نه آن طور که ما تعبیر و تفسیر می کنیم، بشناسیم.