کتاب شکل گیری حافظه (از مولکول تا ذهن)

کتاب شکل گیری حافظه (از مولکول تا ذهن)

مقدمه:

استیون رز در زمینه ی دانش های عصبی و به ویژه عصب – زیست شناسی نامی شناخته شده است. او در تاریخ چهارم جولای ۱۹۳۸ (۱۵ تیر ۱۳۱۷) در لندن متولد شد. نخستین تحصیلات دانشگاهی اش را در کالج پادشاهی کمبریج و در رشته ی زیست – شیمی به پایان رساند. سپس تحصیلاتش را در رشته ی عصب – زیست شناسی در دانشگاه کمبریج و انستیتو روانپزشکی لندن ادامه داد؛ و هنگامی که در سال ۱۹۶۹ به عنوان استاد و مدیر گروه زیست شناسی دانشگاه نوپایه ی آزاد در لندن برگزیده شد، جوانترین دارنده ی چنین عناوینی در انگلستان بود. او خیلی زود واحد پژوهش های مغز را در این دانشگاه بنیان نهاد و همراه با همکارانش به پژوهش در زمینه ی شکل گیری حافظه و جست وجوی درمان برای بیماری آلزایمر پرداخت. دامنه ی تلاش های علمی و اجتماعی این اندیشمند بزرگ و دانشمند توانمند محدود به کار در آزمایشگاه، تدریس در کلاس و نوشتن مقاله در نشریه هایی با خوانندگان محدود نبوده است. او با نوشتن کتاب های علمی به زبان ساده تر در ایجاد پیوند میان مردم و دانش های نوین نیز فعال است. همچنین در کنار توسعه ی دانش، مواضع اجتماعی مستقل و شجاعانه ای دارد.

به عنوان مثال، به رغم این امر که در یک خانواده ی یهودی سرسخت به جهان آمده، در رویارویی سیاست های اسرائیل علیه مردم فلسطین مواضعی تا آن حد قوی دارد که به همراهی همسر جامعه شناس اش هیلاری رز و ۱۲۳ استاد دانشگاه دیگر بیانیه یی سرگشاده را امضا کرد که در آن خواسته شده بود مؤسسات علمی اسرائیل تا زمانی که این رژیم به اشغال سرزمین های فلسطین ادامه دهد مورد بایکوت و تحریم تقریبا همه ی کتاب های استیون رز به نوعی با رشته ی پژوهشی اصلی اش در اند؛ لیکن در همه ی آن ها رد پای تعهد اجتماعی و روش شناسی و اندیشه ی ی نویسنده را می توان یافت. عناوین کتاب های او در عین انسجام موضوعی، گسترده اند. از نخستین کتابش که با نام جنگ های شیمیایی و زیست شناسی ۴۵ سال پیش یعنی در سال ۱۹۶۸ میلادی منتشر شد تا کنون، از او به تنهایی یا همراه با همسرش هیلاری
رز ۱۶ کتاب برای مخاطب غیرمتخصص منتشر شده است. تنها توجه به چند نام از این کار می تواند وسعت دید این دانشمند بزرگ را به نحو روشن تری نشان دهد. این عناوین مشتمل هستند بر:

1. جامعه و علم در سال ۱۹۶۹
2. مغز آگاه در سال ۱۹۷۳
3. ویراستاری اقتصاد سیاسی علم به همراه همسرش، در سال ۱۹۷۶
4. ویراستاری کتاب رویاروی جبر زیست شناختی در سال ۱۹۸۲
5. شیمی حیات در ۱۹۹۱
6. شکل گیری حافظه (از مولکول تا ذهن)
7. مغز قرن بیست و یکم در ۲۰۰۵
8. آینده‌ی مغز: نوید و مخاطره های احتمالی دانشهای عصبی در ۲۰۰۵
9. ژنها، یاخته ها و مغزها: نویدهای پرومته وار زیست شناسی در سال ۲۰۱۲.

استیون رز کتاب را با نگاهی به حافظه های تاریخی و در فصلی با نام پر معنای سنگ روزتا آغاز می کند. سنگ روزتا که به وسیله ی یک سرباز فرانسوی به نام پی‌یر فرانسوا بوشار و در جریان لشکرکشی ناپلئون به مصر کشف شد، لوحی است که در آن فرمانی از پتلومی پنجم به سه زبان مصر باستانی هیروگلیف، مصری دموتیک و یونانی باستان حک شده است. تنها با کشف این لوح بود که از نوشته های باستانی مصر رمزگشایی شد. ترجمه ها در حقیقت به حافظه ای بدل شدند که دوران های مختلف تاریخ را برای یکدیگر روشن می کرد.

نویسنده آنگاه رد پای حافظه ی انسانی را در دوران های گوناگون رشد انسان پی می گیرد. و هدف او نشان دادن این امر است که فعالیت های ذهن به شکل عام و پدیده ی حافظه به شکل خاص محصول یک سطح کارکردی نیستند و با سطوح گوناگون کارکرد انسان سروکار دارند، سطوحی که در درون یک سامانه ی باز با هم در تعاملی دائمی هستند. او در فصل های گوناگون این کتاب خواننده را به سفری در همه ی این سطوح می برد. اسطوره، تاریخ، دنیای درونی فرد، تعامل اجتماعی فرد با جهان و دیگران و سرانجام ترجمه ی کارکرد همه ی این سطوح به زبان زیست شناختی ایستگاههای مختلف این سفر هستند. و در جریان این سفر است که نویسنده ذهن انسان لوحهای تاریخی و شخصیت های افسانه ای ایلیاد را با ذره ها و حرکت های زیستی که در جوجه های آزمایشگاهی اش می بیند در یک مجموعه قرار می دهد. او در این کتاب آزمایشگاه را از انزوای فروکاست گرایی به بیرون می آورد، و تاریخ، اسطوره شناسی، روان شناسی و جامعه شناسی را هم از برج عاج «دانایان کل» به سمت ذره های یاخته هدایت می کند. او راه های پیچاپیچ ونُه تویِ نگاه های گوناگون حافظه را از طریق تونل ها و پل های میان دانش های مختلف به هم پیوند می زند و شاهراه کل نگر را به عنوان روش شناسی شناخت ذهن و اجزای آن و به ویژه عمده ترین ساختار آن یعنی حافظه می گشاید.

ترجمه ی این کتاب مدتها پیش آغاز شد و بخش هایی از آن زمانی طولانی در انتظار کامل شدن کل کتاب منتظر ماند. علل این امر گوناگون بود ولی در میان آنها، یک مسئله اهمیت بیشتر داشت و آن جز درگیری های زیاد من به عنوان ویراستار نبود. به این دلیل از همه ی باران ارجمندی که دعوت مرا برای همکاری در ترجمه پذیرفتند پوزش می خواهم. نکته ی دیگری را هم در این جا باید تذکر دهم و آن این است که میخواستم این پیشگفتار با امضای مشترک دوست دانشمندم جناب آقای دکتر خسرو پارسا و اینجانب باشد؛ تنها دلیلی که برای این مشارکت از ایشان تقاضا نکردم ضرورت توضیح حاضر و پوزش از همکاران بود. تذکر این نکته را هم لازم می دان ترجمه ی حاضر در چاپ گوناگون کتاب بوده که با هم تفاوت هایی دارند، ای دومی از این کتاب منتشر شود، همه ی فصول آن همگون و بر اساس ویرایش و نویسنده خواهد بود.
آنچه می ماند سپاسگزاری از همکاران ارجمندی است که در این ترجمه مشارکت کرده اند و همچنین تشکر بسیار از جناب آقای حسینخانی و همکاران ارجمندشان در نشر آگاه است که چون همیشه با متانت، آگاهی و توانمندی حرفه ای این کار را هم پذیرفته اند و با وجود همه ی مشکلات در به ثمر رساندن آن از هیچ همراهی دریغ نورزیده اند. من هم چنین از جناب آقای فتحی که در امر ویراستاری این کتاب یار همراه صبور من بوده اند سپاسگزارم.

و سخن نهایی سپاسگزاری از خوانندگان است و درخواست نقدهایی در خور و آموزنده. هیچ چیز برای کسی که یک تلاش فرهنگی می کند سازنده تر از بازگشت به کار انجام شده بر مبنای نقدهای آگاه و سازنده نیست.

دکتر احمد محیط
بهمن ۱۳۹۱